Geneza i dziedzictwo kulturowe osad fryderycjańskich we współczesnych granicach Łodzi

Wybrane fragmenty dotyczące Nowosolnej. Cały tekst : https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=730756

 

(...) Jedną z pierwszych kolonii ukształtowanych we współczesnych granicach Łodzi była Nowosolna. Ogromną rolę w jej powstaniu odegrał Bernhard Zimmermann pochodzący z Sulzfeld w północnej Badenii. Jako jeden z pierwszych, wraz z zaprzyjaźnionymi rodzinami, wyruszył w drogę do prowincji Prus Południowych. Po drodze dołączyła do nich grupa innych osadników, wracających do Niemiec po nieudanej próbie osiedlania. Zimmermann przekonał ich do dokonania kolejnego zasiedlenia nowo nabytych terenów Prus. Tym sposobem w departamencie kamery warszawskiej pojawiła się grupa około 60 rodzin. Wszystkich osadników wysłano do lasów ekonomii łaznowskiej, w miejsce późniejszej kolonii Nowosolna.

 

Przy kształtowaniu terenu pod kolonię Nowosolna, napotkano problem ze zbyt małą ilością wolnej przestrzeni, gdyż w bliskiej odległości znajdowały się miejscowości Wiączyń Polny i Wiączyń Leśny, zasiedlone przez polskich chłopów pełniących usługę pańszczyźnianą na rzecz folwarku. Rząd pruski wyznaczył nowe miejsce, do którego przesiedlono rdzennych mieszkańców. Osiedle wiejskie przyjęło nazwę Wiączyń Nowy. Chłopów pańszczyźnianych osadzono jako wiecznych czynszowników. Według postanowień rządu otrzymali oni 6 lat wolnizny oraz zapomogę pieniężną. Warto zauważyć, że były to lepsze warunki niż dostawali koloniści niemieccy. Był to jedyny przypadek w Prusach Południowych, w którym zakładanie nowej kolonii wiązało się ze zmianą granic istniejących siedlisk i przesiedleniem mieszkańców.

W 1806 r., z powodu braku wolnej powierzchni w Nowosolnej, wytyczono kolonię Wiączyń Górny.

(...)

Jednym z pierwszych zadań, jakie czekały na kolonistów, było nadanie nazwy zasiedlanym terenom. Pierwsi mieszkańcy sami proponowali nazwę przed stosownym urzędem. Dla odróżnienia się od polskich wsi, nazwy osad przybierały typowo niemieckie brzmienie. Augustów pierwotnie został nazwany Friedriechshagen. Nazwa została utworzona na część imienia patrona kolonizacji króla Fryderyka Wielkiego. W przypadku Nowosolnej pierwotna nazwa brzmiała Neusulzfeld. Była to nazwa pochodząca od rodzimej miejscowości pierwszych osadników z dodatkiem członu Neu – czyli nowa. Przeniesienie nazw rodzinnych świadczy o przywiązaniu przybyszów do rodzinnych stron. Z czasem niemieckie nazwy przybrały nowe polskie brzmienie. Większość nazw kolonii fryderycjańskich zmieniła swoje brzmienie w 1820 r. Niestety do tej pory autorce nie udało się znaleźć dokładnej daty zmiany nazw wsi zlokalizowanych we współczesnych granicach Łodzi. Na pierwsze polskie brzmienie nazw Augustów, Nowosolna i Wiączyń Górny natrafiła w aktach z 1811 r. Początki gospodarowania były trudne. Koloniści po skierowaniu do osady dostawali grunty na terenach gęsto zalesionych i podmokłych, kolejnym zadaniem był karczunek lasu i przygotowanie terenu pod zamieszkanie. W przypadku Nowosolnej do czasu wybudowania domów koloniści zamieszkiwali opuszczone gospodarstwa chłopskie. Z powodu braku doświadczenia w karczunku lasu i niewystarczającego kapitału na początkowe utrzymanie gospodarstw, Nowosolną opuściło 49 rodzin (z 60 rodzin), a Augustów 7 rodzin (z 14 rodzin). Mimo trudnych warunków do Nowosolnej i Augustowa nadal werbowano kolejne grupy emigrantów. W 1804 r. Nowosolną zamieszkiwały 84 rodziny, a Augustów 18 rodzin.

(...)

Do Nowosolnej przybywali w większości zamożni imigranci, otrzymali oni w związku z tym większe nadziały ziemi. Byli pracowici, karczowali las oraz budowali domy. Dzięki temu zostali osiedleni na szczególnie korzystnych warunkach.

(...)

Klęska Niemiec w 1945 r. przypieczętowała losy wielu osad. Przez wygnanie i wysiedlenie niemieckie kolonie przestały istnieć. Nowosolna przybierała charakter niemiecko-polski już w okresie międzywojennym. Po II wojnie światowej Polacy splądrowali i zburzyli wiele budowli ewangelickich. Wielu przodków osadników fryderycjańskich zostało wywiezionych, zamordowanych lub zaginęło bez wieści.

(...)

Nietypowym regularnym kształtem promienisto-koncentrycznym cechuje się Nowosolna. Plan Nowosolnej, sporządzony przez Kunzela w 1802 r., pokazuje unikalny gwieździsty kształt kolonii z szachownicowym podziałem gruntów. Przy pomiarach Nowosolnej uczestniczyli także Sievert i Kramm. Takie rozplanowanie można zaliczyć do grupy wsi luźno skupionych typu wieloosiowych. Wiosną 1802 r. zgodnie z ustanowionym planem wytyczono podstawowy zarys wsi, poszczególne miejsca okopywano, przebito drogi i zaznaczono linie graniczne. Zagrody rozmieszczone były po obu stronach ośmiu prostych dróg w regularnych odstępach, oddalając się od centrum. Zabudowa znajdowała się w centralnej części gospodarstwa w sąsiedztwie drogi. Nadziały ziemi miały kształt trapezu o dwóch prostych kątach. Osadnikom przydzielono gospodarstwa zazwyczaj wielkości od 15 do 60 morgów. Na złączeniu ośmiu dróg Kunzel wyznaczył niewielkie działki przeznaczone dla rzemieślników i budynków użyteczności publicznej. W środku zaprojektowano miejsce pod kościół, cmentarz, szkołę, karczmę, kuźnię oraz wspólną studnię.

Przypuszczać można, że nietypowy układ Nowosolnej został „sprowokowany” wcześniejszym układem wsi Wiączyń Polny i Wiączyń Leśny, na gruntach której kolonia powstała. Otóż w owych osadach niegdyś uchodziły drogi lokalne niemal z tych samych ośmiu kierunków. Natchnęło to zapewne mierniczych do takiego rozplanowania osady. Jest to dobry przykład wpływu starych form osadniczych na tworzenie się nowych.

Z czasem w Nowosolnej zaczęto wyznaczać tereny pod zabudowę jednorodzinną, bez respektowania tradycyjnego układu działek. Degradacja układu przestrzennego Nowosolnej zaczęła przebiegać nierównomiernie. Największe nasilenie można zaobserwować w sąsiedztwie drogi do Łodzi oraz z południowo-zachodniej części osady. Na podstawie badań terenowych można stwierdzić, że obecnie obszary oddalone od centrum zachowały dawną formę, zwłaszcza w kierunku północnym. W niezmienionym stopniu zachował się także plac centralny. Warto dodać, że Nowosolna została w 1988 r. włączona w granice administracyjne miasta Łodzi.

(....)

Do kolonii Augustów prowadziły drogi boczne zlokalizowane na zachodzie i południowo-zachodzie, natomiast Wiączyń Górny był powiększeniem Nowosolnej.

(...)

Na terenie Łodzi oprócz przeanalizowanych powyżej układów ruralistycznych zachowało się niewiele przykładów obiektów będących pamiątką po kolonizacji fryderycjańskiej.

Autorka obecnie w obrębie miasta odnalazła Zespół Kościoła Ewangelickiego i dwa domy mieszkalne w Nowosolnej oraz relikty dawnego wiejskiego cmentarza ewangelickiego w Wiączyniu Górnym. W skład Zespołu Kościoła ewangelickiego w Nowosolnej wchodzą następujące obiekty: zbór ewangelicki, dom pastora, dzwonnica zboru ewangelickiego oraz sala parafialna (niewpisane do rejestru zabytków). Zbór ewangelicki został przeniesiony w 2007 roku do Skansenu Łódzkiej Architektury Drewnianej, mieszczącego się w Łodzi przy ulicy Piotrkowskiej 282. Pozostałe obiekty są własnością parafii kościoła rzymskokatolickiego w Nowosolnej.

Pierwsze plany zabudowy kościelnej w Nowosolnej wykonał w 1811 roku Hilary Szpilowski. Kościół zbudowany został na rzucie prostokąta w 1846 roku. Fasada kościoła jest murowana, z korpusem o konstrukcji sumikowo-łątkowej. Budowla o wysokości 11,65 metra ma charakter jednonawowy. Obiekt posiada dach krokwiowy, trójspadowy pokryty deskami, papą i blachą. Krokwie oparte na belkach styropianowych podparte pojedynczym stolcem. Na zwieńczeniu dachu znajduje się ośmioboczna wieżyczka – sygnaturka z blaszanym hełmem. W elewacji głównej umieszczono dwuskrzydłowe drzwi. Na ścianach zewnętrznych elementem kompozycji jest gzyms i ząbkowy fryz. Na bocznych ścianach można zaobserwować także lizeny oraz imitujące kolumny, związane fryzem, rozlokowane po obu stronach drzwi. Front kościoła został oszalowany poziomowymi deskami. Na wysokości parteru w elewacjach frontowych znajdują się dwa prostokątne, symetrycznie rozmieszczone okna, podzielone na sześć równych pól, natomiast na piętrze okna są zamknięte łukiem i posiadają masywne parapety. Na ścianach bocznych obserwujemy po siedem okien. Nad drzwiami frontowymi umieszczono malowidło z wizerunkiem św. Andrzeja Boboli oraz tarcze zegara. Po obu stronach ołtarza zlokalizowano wejście do zakrystii. Do wnętrza wchodzi się przez przedsionek, oddzielony od nawy głównej dwuskrzydłowymi drzwiami z owalnymi, przeszklonymi otworami.

Kolejnym elementem zespołu kościoła ewangelickiego w Nowosolnej jest dom pastora, zbudowany w 1856 r., obecnie pełniący funkcję plebanii przy kościele rzymskokatolickim. Dom zaprojektowano na planie prostokąta o konstrukcji szerokofrontowej, symetrycznej, dwutraktowej. Obiekt murowany, otynkowany. Jako jedyny z całego zespołu został podpiwniczony. Dach o konstrukcji krokwiowej na pojedynczym stolcu został pokryty deskami i blachą. Budynek posiada drzwi i okna wykonane z drewna. Płaszczyzna ścian zwieńczona została gzymsem. Obecnie nie zachował się dawny rozkład wnętrz. Na miejscu pieca chlebowego zrobiono łazienkę. Wprowadzono dodatkowy podział: w kuchni wydzielono spiżarnię, w pokoju od frontu zrobiono kancelarię oraz dobudowano niewielki taras ze schodkami. Od północno-wschodniej strony dobudowano przybudówkę, pełniącą funkcję sieni. Wejście znajduje się w północno-zachodniej części budynku. Po obu stronach drzwi znajdują się po trzy okna dwudzielne. Drugie drzwi wejściowe oraz identyczny rozkład okien znajduje się także od strony południowo-wschodniej budynku. We wschodniej ścianie domu pozostało jedno okno (resztę zamurowano). W północno-zachodniej części szczytowej budynku ulokowano okno oraz dwa symetryczne kwadratowe świetliki, które ozdobiono zamkniętym łukiem.

 

W 1929 r. do zespołu kościelnego dobudowano drewnianą, kwadratową dzwonnicę o układzie szkieletowym. Budowla charakteryzowała się dachem o konstrukcji krokwiowej pokrytym gontem. We wschodniej części zabudowy znajdują się drzwi wejściowe z drewna. Charakterystyczny element we wnętrzu stanowią schody cementowe. Zewnętrzne ściany pokryte zostały szalowanymi deskami. Do wysokości ¾ drzwi deski ułożono pionowo, wyżej do wysokości dzwonu poziomo, a następnie znowu pionowo. Na wysokości dzwonu dostrzec można również po dwa otwory okienne z każdej strony budowli.

Budynek sali parafialnej zbudowany został w 1914 r. w ramach odbudowy Zespołu Kościelnego po zniszczeniach spowodowanych I wojną światową. Murowany budynek posiada dach o konstrukcji krokwiowej na ścianie kolankowej, kryty od zewnątrz papą. Od frontu dobudowano daszek o charakterze dwuspadowym. Do czasów obecnych nie zachował się pierwotny charakter wnętrz.

Wprowadzono nowe podziały pomieszczeń. W wysokim pomieszczeniu północnej części domu wybudowano antresolę. Sala pełniła także funkcję stajni, a następnie cukierni. Budynek od wielu lat pełni funkcje mieszkaniowe.

Na terenie Łodzi zachowały się także dwa przykłady tradycyjnych domów związanych z kolonizacją fryderycjańską. Z literatury naukowej dowiadujemy się, że pierwsze domy osadników niemieckich budowane były z drewna i wzniesione według jednolitego planu. W opracowaniach planów władze pruskie chciały upowszechnić budownictwo o konstrukcji szachulcowej, znanej i stosowanej przez kolonistów w ich wcześniejszych miejscach zamieszkania.

Najczęściej odnotowaną konfiguracją zabudowy, typową dla stylu kolonizacji fryderycjańskiej, był dom i obora stawiane pod jednym dachem krytym słomą, rzadziej gontem. Na tyłach podwórza znajdowała się stodoła. Do czasów obecnych w Nowosolnej zachowały się dwie zabytkowe zagrody wiejskie. Jedna z domem murowanym mieszcząca się obecnie przy ul. Pomorskiej 570 oraz druga z domem drewnianym znajdująca się przy ul. Pomorskiej 517.

Jak już wspomniano, bardzo często część mieszkalna mieściła się pod wspólnym dachem z pomieszczeniami gospodarczymi. Domy budowane były na planie prostokąta, najczęściej w układzie dwu- lub trzytraktowym. Część mieszkalna umieszczona była zawsze od strony drogi, a gospodarcza od podwórza. Dom składał się z dwóch lub trzech izb, kuchni, sieni i komory.

Obiekt drewniany stojący obecnie przy ul. Pomorskiej 517 w Łodzi zbudowany został w poł. XIX w. Reprezentuje on typ szerokofrontowego budynku mieszkalnego połączonego z usytuowanym prostopadle do niego budynkiem gospodarczym, z komunikacją wewnętrzną przez łącznik. Zabudowa posiada drewniane ściany o konstrukcji zrębowej oraz podłogę na podmurówce z kamieni polnych. Dach o konstrukcji krokwiowej, kryty papą.

Przy ul. Pomorskiej 570 w Łodzi znajduje się przykład domu murowanego zamożnego przedsiębiorcy. Dom zbudowano 1909 r., na planie prostokąta z szerokim dwutraktowym frontem. Więźba dachu znajduje się na ścianie kolankowej i jest pokryta dachówką cementową. Od strony wschodniej budynku znajduje się elewacja frontowa posiadająca dwuskrzydłowe płycinowe drzwi. W ścianach frontowej i tylnej rozmieszczone zostały symetrycznie po cztery okna. Poniżej okien znajduje się gzyms. Na ścianach bocznych znajdują się po trzy okna obramowane opaskami rozlokowane równomiernie oraz po dwa okna w szczycie budynku. Budynek spełniał nie tylko funkcję mieszkalną, bowiem swego czasu działał w nim również bank rolny. Obiekt obecnie jest obiektem handlowym.

Kolejnym elementem antropogenicznym są małe, wiejskie cmentarze ewangelickie. Często stanowiące ostatnią pozostałość świadczącą o metryce historycznej wsi. W obrębie Łodzi zachowały się tylko relikty cmentarza w Wiączyniu Górnym. Żaden ślad nie pozostał po nekropolii w Nowosolnej i Augustowie.

(...)